ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍

ଲେଖା: ନିରଞ୍ଜନ ସାହୁ

ମାତ୍ର କୋଡିଏ ବର୍ଷ ବୟସରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ସିଭିଲିଆନ୍ ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ, ୧୮୫୮ ମସିହାରେ ଭାରତକୁ ପ୍ରଶାସକ ହୋଇ ଆସିଲେ ଜଣେ ଇଂରେଜ ଯୁବକ। ମେଧାବୀ ତଥା ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ପନ୍ନ ଯୁବକଟିଏ। ଚାକିରୀର ଆଦ୍ୟକାଳ ପ୍ରଥମ ଦଶବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ କଲିକତା, ପଞ୍ଜାବ, ଗୁଜରାଟ, ଅମ୍ବାଲା, ଲୁଧିଆନା, ଶାହାବାଦ, ପୂର୍ଣ୍ଣିଆ ଓ ବିହାର ପ୍ରଦେଶର ଚମ୍ପାରଣ ଜିଲ୍ଲାର କଲେକ୍ଟର ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସୁବିଦିତ ହୋଇ ସାରିଥାନ୍ତି ଭାରତ ସ୍ଥିତ ଇଂରେଜ ପ୍ରଶାସକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ। ବିଶେଷ କରି ବିଭିନ୍ନ ଭାରତୀୟ ଭାଷା ବିଷୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ଗବେଷଣା କରି ବେଶ ଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜନ କରି ସାରିଥାଆନ୍ତି ସେହି ଯୁବକ ମହୋଦୟ।

ଚାକିରୀ କାଳର ଦଶବର୍ଷ ଅନ୍ତେ, ଏଗାର ବର୍ଷରେ ପାଦ ଥାପିବା ବେଳକୁ ସେହି ଯୁବକ ୧୮୬୯ ମସିହାରେ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇ ଆମ ରାଜ୍ୟର ବାଲେଶ୍ବର ଜିଲ୍ଲାକୁ ବଦଳି ହୋଇ ଆସିଲେ କଲେକ୍ଟର ଭାବରେ। ଏହାର ତିନି ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି କାନ୍ଦିଥିଲା ନ’ଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷର କରାଳ ପ୍ରତିଘାତରେ।

‘ହାଅନ୍ନ’ ଚିତ୍କାର କ୍ଷୀଣ ହୋଇ ଆସିଥିଲା, କିନ୍ତୁ ‘ନଇଁ ପଡ଼ିଥିବ ଯେତିକି ବେଳେ, ବିଧାଏ ମାରିବ ସେତିକିବେଳେ’ ନ୍ୟାୟରେ ଓଡ଼ିଶା ଆକାଶରେ ଆଉ ଏକ ମନୁଷ୍ୟ କୃତ ଧୂମକେତୁ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଥିଲା, ତାହା ଥିଲା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଉଚ୍ଛେଦ ପାଇଁ ହୀନମନ୍ୟତା ଥିବା ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀର ଚକ୍ରାନ୍ତ, ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ‘ଉଡିୟା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାଷା ନୟ’! ଏହିଭଳି ଏକ ସନ୍ଧିକ୍ଷଣରେ ‘ଭାଷା ସୁରକ୍ଷା ଯୁଦ୍ଧରେ’, ଈଶ୍ୱର ପ୍ରେରିତ ଜଣେ ସାରଥୀ ଉଭା ହେଲେ — ଓଡ଼ିଆ ଓ ଓଡ଼ିଶା ପାଇଁ ସମର୍ପିତ ଆତ୍ମନ- ‘ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍’।

୧୮୬୭ ମସିହାର ଶେଷ ଭାଗ ବେଳକୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଉଛେଦ ପାଇଁ କେତେକ ହୀନମନ୍ୟ ବଙ୍ଗାଳୀ ଲେଖକ ସେମାନଙ୍କ ମସୀ ଚାଳନା କଲେ। ବଙ୍ଗଳାର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ ଐତିହାସିକ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ଆସି କଟକ ଠାରେ ଏକ ସଭାରେ ଭାଷଣ ଦେଲେ।ଭାଷଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ‘ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଉଚ୍ଛେଦ’। ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶା ଅନ୍ୟ ଚାରୋଟି ପ୍ରଦେଶ ସହ ଭାଗଭାଗ ହୋଇ ରହିଥିଲା। ଓଡ଼ିଶା କହିଲେ କେବଳ ବାଲେଶ୍ଵର, କଟକ ଓ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ବୁଝାଉଥିଲା। ମିତ୍ର ମହୋଦୟ ତାଙ୍କ ଭାଷଣରେ କହିଲେ, ଏହି କୋଡ଼ିଏ ଲକ୍ଷ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ କୌଣସି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାଷା ଦରକାର ନାହିଁ ଏବଂ ଓଡିଆ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ହୋଇ ରହିଲେ ଏହି ରାଜ୍ୟର ଉନ୍ନତି ଅସମ୍ଭବ। ଏହି ସମୟରେ ଆଉଜଣେ ହୀନମନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି କାନ୍ତିଚନ୍ଦ୍ର ଭଟ୍ଟାଚାର୍ଯ୍ୟ ଖଣ୍ଡିଏ ବହି ପ୍ରକାଶ କରିପକାଇଲେ, ‘ଉଡିୟା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାଷା ନୟ’। ବହିର ବିଜ୍ଞାପନରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିଲା – “ସହୃଦୟ ତତ୍ତ୍ଵଦର୍ଶୀ ମହୋଦୟ ବୃନ୍ଦ, ଅନୁକମ୍ପା ହୃଦୟରେ ଏହା ଆଦ୍ୟପ୍ରାନ୍ତ ପଢ଼ି ଦେଖିପାରିବେ, ଓଡ଼ିଆ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାଷା ନୁହେଁ, ଏହା ବଙ୍ଗଳା।”

ଏହି ହୀନ ଚକ୍ରାନ୍ତକୁ ତୀବ୍ର ବିରୋଧ ଓ ସମାଲୋଚନା କରି କର୍ମବୀର ଗୌରୀଶଙ୍କର ଉତ୍କଳ ଦୀପିକାରେ ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କଲେ। ତୀବ୍ରରୁ ତୀବ୍ରତର ହେଲା ଭାଷା ବିବାଦ। ବ୍ୟାସକବି ଫକୀରମୋହନଙ୍କ ସମେତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାହିତ୍ୟିକ, ଚିନ୍ତାନାୟକଗଣ ଏହି ଆହ୍ୱାନର ମୁକାବିଲା କଲେ ସ୍ଵ ସ୍ଵ ମତାମତ ଓ ମସୀ ଚାଳନା କରି। ଏହି ସନ୍ଧିକ୍ଷଣରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍ ବାଲେଶ୍ଵର ଜିଲ୍ଲାର କଲେକ୍ଟର ଭାବରେ ୧୮୬୯ ମସିହାରେ। ବିଦ୍ଵାନ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଭାଷା ବିଶାରଦ ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍ ସେତେବେଳକୁ ଭାରତୀୟ ଭାଷାଗୁଡିକ ଉପରେ ତୁଳନାତ୍ମକ ବ୍ୟାକରଣ ବହି ଲେଖୁଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ସହାୟତା କରିବା ପାଇଁ ସଂସ୍କୃତ, ଓଡ଼ିଆ ଓ ବଙ୍ଗଳା ଭାଷାରେ ଜ୍ଞାନ ଥିବା ଜଣେ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକ ଥିଲା। ମିଳିଗଲେ ଫକୀରମୋହନ ସେନାପତି, ଅନ୍ୟତମ ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରେମୀ ହାଲମ୍ ମହାଶୟଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ। ବୟସର ତାରତମ୍ୟ ଥିଲେ ହେଁ ଜଣେ ଗୁଣୀ ଓ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଗୁଣଗ୍ରାହୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବନ୍ଧୁତା ନିବିଡ଼ ହେଲା। ଫକୀରମୋହନ ବିଳରୁ ସାପ ବାହାର କରିବା ମନ୍ତ୍ର ଜାଣିଥିଲେ, ତେଣୁ ବିଳ ମଧ୍ୟରୁ ବିଛା କାଢିବା କଷ୍ଟକର ହେଲା ନାହିଁ। ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସମ୍ପର୍କରେ ଗାରୁଡି ମନ୍ତ୍ର ଫୁଙ୍କିଲେ ଫକୀରମୋହନ ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍ ମହାଶୟଙ୍କ କାନରେ। ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ପ୍ରେମରେ ପଡିଗଲେ ଗୁଣଗ୍ରାହୀ, ବିଦ୍ୱାନ, ଭାରତୀୟ ଭାଷାବିଶାରଦ ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍ !

ଦୀର୍ଘ ନଅ ବର୍ଷ କାଳ ଓଡ଼ିଶାରେ ରହଣୀ ସମୟରେ ଏହାର ଜଳବାୟୁ ତାଙ୍କର ଦେହସୁହା ହୋଇ ଯାଇଥିଲା। ଓଡ଼ିଶାର ସାଂସ୍କୃତିକ ବିପୁଳତା, ବିବିଧ ଜନଜୀବନ, କିମ୍ବଦନ୍ତୀ, ପରମ୍ପରା, ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ଓ ଓଡିଆଙ୍କ ସରଳତାରେ ସେ ବାନ୍ଧି ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ। ଓଡ଼ିଶାର ଶୁଭେଚ୍ଛୁ କମିଶନର ଓ କଲେକ୍ଟରଗଣ ଯଥା T. E. Ravenshaw, ହେନେରୀ ରିକେଟସ, ମାକଫରସନ୍, ଆର୍ମଷ୍ଟ୍ରଙ୍ଗ ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ବୀମ୍ସ୍ ମହାଶୟ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଓଡିଶାରେ ସ୍ମରଣୀୟ।

ବାଲେଶ୍ଵର ଓ କଟକର କଲେକ୍ଟର ତଥା ଓଡ଼ିଶା ଡିଭିଜନର କମିଶନର ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସେ ଓଡ଼ିଆ ହୋଇଯାଇଥିଲେ। ଓଡ଼ିଆ ଶିଖିଯାଇଥିଲେ। Comparative Grammar of the Modern Aryan Languages of India ବହିଟିରେ ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାକରଣ ଉପରେ ବିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କରି ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରେମର ପରିଚୟ ଦେଇଛନ୍ତି ବୀମ୍ସ୍ ମହାଶୟ। Memories of Bengal Civilian ନାମକ ଏକ ସ୍ମୃତି କଥା ପୁସ୍ତକରେ ଓଡ଼ିଶା ବିଷୟରେ ପାଞ୍ଚଟି ଅଧ୍ୟାୟ ରହିଛି। ଓଡ଼ିଶାର ଜନଜୀବନ, ଗଡ଼ଜାତ ଅଞ୍ଚଳର କଥା, ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା, ବାଲେଶ୍ଵର ଲୁଣମରା, ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା ଅତି ନିଖୁଣ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ତାଙ୍କର ଆତ୍ମଲିପିରେ।

ଆଜି ସେହି ଫିରିଙ୍ଗି ଓଡ଼ିଆଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କଲାବେଳେ ମନରେ ଉଙ୍କି ମାରୁଛି ଏକ ପ୍ରଶ୍ନବାଚୀ ଯେମିତି – “ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍ ନ ଥିଲେ, ଆମେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାଭାଷୀ କ’ଣ ସତରେ ସୁରକ୍ଷିତ ଥାଆନ୍ତେ ?”

ଆଧାର: ଆମେ ଓଡ଼ିଆ, ନୃସିଂହ ଚରଣ ସାହୁ;
ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ଗଦ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ, ଡଃ ଶ୍ରୀନିବାସ ମିଶ୍ର