ଢୁମ୍ଫା 

ଗବେଷଣା ଓ ଉପସ୍ଥାପନା: ଶିଶିର ସାହୁ ମନୋଜ ଓ ସନ୍ତୋଷ ପଟ୍ଟନାୟକ

ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତ ଗଞ୍ଜାମର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲୋକକଳା । ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତର ଇତିହାସ ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ଆମକୁ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀକୁ ଯିବା ପାଇଁ ପଡିବ।

ଗଞ୍ଜାମର ବଡଖେମୁଣ୍ଡିରେ ୧୭୮୯ ମସିହାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ବାଣୀ ବରପୁତ୍ର କବିସୂର୍ଯ୍ଯ ବଳଦେବ ରଥ। ୧୮୪୫ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ଦେହାନ୍ତ ହୋଇଥିଲା। ଜୀବନକାଳ ଭିତରେ ସେ ଯେଉଁ ସାହିତ୍ୟକୃତି କରିଯାଇଛନ୍ତି ତାର ପଟାନ୍ତର ନାହିଁ ।କିଶୋର ଚନ୍ଦ୍ରାନନ ଚମ୍ପୂ, ରତ୍ନାକର ଚମ୍ପୂ, ଚନ୍ଦ୍ରକଳା, ସର୍ପଜଣାଣ ସହ ଢୁମ୍ଫା ସଙ୍ଗୀତ ତାଙ୍କ କୃତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟତମ।

ଢୁମ୍ଫା ସଙ୍ଗୀତ ଗୁଡିକୁ ଗାଇବାପାଇଁ ସଙ୍ଗୀତ ଆସରର ଗଠନ କରାଯାଉଥିଲା। ସେଥିରେ ଯେଉଁ ମୂଖ୍ୟ ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରଟି ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା ତାକୁ ଢୁମ୍ପା କୁହାଯାଉଥିଲା। ଏହା ‘ରାଜମଇ’ କିମ୍ବା ‘ଭେଣ୍ଡିଆ ମର୍ଦ୍ଦନ’ ଗଛର ପଳଖ ବା ଖୋଳରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲା। ‘ଢୁମ୍ପା’ ସଂଗ୍ରହ ମୂଖ୍ୟତଃ ବର୍ଷାଦିନେ ଜଙ୍ଗଲରୁ ହୋଇଥାଏ।ସଳଖରେ ବଢିଥିବା ଏବଂ ମଝିରେ ଗଣ୍ଠି ନଥିବା ‘ଭେଣ୍ଡିଆମର୍ଦ୍ଦନ’ ଗଛ କିମ୍ବା ‘ରାଜମଇ’ ଗଛକୁ କାଟି, ତାର ମୋଟା ଖୋଳପାକୁ ଗଣ୍ଡିରୁ ଅଲଗାକରି, ପ୍ରାୟ ଆଠ/ଦଶ ଫୁଟ ଲମ୍ବର ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରଟି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏହା ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ସଙ୍ଗୀତ ଆସରେ ପରେ ନଷ୍ଟ ହେଇଯାଇଥାଏ ସେହି କାରଣରୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏକ ପ୍ରକାର ଦଶଗଣ୍ଠିଆ ବାଉଁଶ ଦ୍ବାରା ମଧ୍ୟ ଏହା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ନଜର ଅଛି । (ଏହା ଅଦ୍ୟାବଧି ପ୍ରଚଳିତ) । ଘାଗୁଡିଲଗା କାଠିରେ, ତାଳ ଅନୁସାରେ ମାଡଦେଲେ ସୁନ୍ଦର ଶବ୍ଦର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ। ଢୁମ୍ପାର ଦୁଇପଟକୁ ରସିରେ ବାନ୍ଧି ଝୁଲେଇ ଦିଆହୁଏ। ଦୁଇଖଣ୍ଡ ବାଉଁଶକାଠିରେ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଜଣ ଦୁଇପଟେ “ତାରିଖିଟା ତାକଝିଣା” ତାଳରେ ଢୁମ୍ପା ଉପରେ ବାଜଣା କରନ୍ତି। ତା’ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ହାରମୋନିୟମ, ଡୁବି ତାବଲା, ପଖଜ ଇତ୍ୟାଦି ଯନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତ  ବୋଲାହୁଏ ଏବଂ ଆସର ଜମି ଉଠେ। ଗୋଟିଏ ମଇ କାଠରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଢୁମ୍ପାଯନ୍ତ୍ର, ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ଆସରରେ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ। ବାଉଁଶ ତିଆରି ଯନ୍ତ୍ରଟି ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ଦିନ ବ୍ୟବହାର ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
          
କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ରଚିତ ସବୁ ଢୁମ୍ପା ଏବେ ମିଳୁନଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୁଳମଣି ଦାଶଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ ‘କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ’ରେ ତିନି ଗୋଟି ଢୁମ୍ପା ଶ୍ରେଣୀୟ ରଚନା ମିଳିଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଲା: ଛୋଟ ଢୁମ୍ପା, ନିଆଳୀଗଭା ଢୁମ୍ପା ଓ ଜାଈଫୁଲ ଢୁମ୍ପା ।

ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ଦେହାବସାନ ପରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ପଠାଣି ସାମନ୍ତଙ୍କ ମଝିଆ ପୁତ୍ର ଗଦାଧର ସିଂହସାମନ୍ତ ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତର ପରମ୍ପରାକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ନିଜେ କେତେଗୋଟି ଗୀତ ରଚନା କରିଥିଲେ । ସାଙ୍ଗୀତିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉଭୟ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ ଓ ଗଦାଧର ସିଂହସାମନ୍ତ ଓଡ଼ିଶୀ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରବୀଣ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତ ବିଶୁଦ୍ଧ ଓଡ଼ିଶୀ ରାଗତାଳରେ ରଚିତ ହୋଇଥିବା ଦେଖାଯାଏ । ଆହାରୀ, ଭୈରବୀ ଆଦି କେତୋଟି ପାରମ୍ପରିକ ଓଡ଼ିଶୀ ରାଗ ଢୁମ୍ପାରେ ବିଶେଷ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ଗୀତଗୁଡ଼ିକରେ ଏକ ବିଶେଷ ପ୍ରକାର ଝୁଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ, ଏବଂ ତାହା ସହିତ ମଝିରେ ମଝିରେ ତାଳର ପାଟାକ୍ଷରଗୁଡ଼ିକ ବିଚିତ୍ର ଢଙ୍ଗରେ ଉଚ୍ଚାରଣ କରାଯାଏ ।

ଯେଉଁଦିନ ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତର ଆସର ଜମିବା ଠିକ ହୁଏ, ସେଦିନ ସକାଳେ ଆଠ ଦଶ ଜଣ ଯୁବକ ଆଠ ଦଶ ହାତ ଲମ୍ବର ଦଉଡ଼ା ଓ ଠେଙ୍ଗା ଧରି ଜଙ୍ଗଲକୁ ବାହାରି ଯାଆନ୍ତି, ଦିନସାରା ଜଙ୍ଗଲରେ ବୁଲି ଶାଖା ଓ ଗଣ୍ଠିହୀନ ଆଠଶହ ହାତର ମଇ କିମ୍ବା ଭେଣ୍ଡିଆ ମର୍ଦ୍ଦନ ଗଛଟିଏ ଯୋଗାଡ଼ କରାଯାଏ । ଗଛର ଯେଉଁଠାରୁ ଶାଖା ବାହାରିଥାଏ ସେଠାରୁ ଉପରକୁ ହାଣିଦିଆଯାଏ । ତା ପରେ ଗଛର ଛେଲିକୁ ଚାରିପଟୁ ଘେରିଘେରି କଟାଯାଏ । ଗଛର ମଞ୍ଜ ସେହିପରି ଥାଏ । ଦଉଡ଼ାରେ ବାନ୍ଧି ଠେଙ୍ଗାଦ୍ୱାରା ଯୁବକମାନେ ଗଛର ଛେଲିକୁ ମୋଡ଼ନ୍ତି । ଏପରି ଭାବରେ ତଳୁ ଉପରକୁ ମୋଡ଼ି ଶେଷରେ ଗଛର ଛାଲିକୁ ହାତଦ୍ୱାରା ଦହିଖୁଆ ମନ୍ଥିଲା ପରି ମନ୍ଥିଲେ ଗଛରୁ ଖୋଳାପାଟି ଗଛର ମଞ୍ଜ ଗଣ୍ଠିରୁ ବାହାରି ଆସେ । ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବଣର ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ର ତା’ର ଖୋଳ ଭିତରେ ଭର୍ତ୍ତି କରିଦିଆଯାଏ । ବର୍ଷାଦିନେ ଗଛର ଛାଲି ତଳେ ଲାଳ ଅଂଶ ଥିବାରୁ ଛାଲି ସହଜରେ ବାହାରିଯାଏ । ଏଣୁ ସବୁ ସମୟ ଅପେକ୍ଷା ବର୍ଷାଋତୁ ଢୁମ୍ପା ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ସମୟ । ଅନ୍ୟ ଋତୁରେ ଢୁମ୍ପା ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ ଗଛର ଗଣ୍ଡିକୁ ବଣରୁ କାଟି ଆଣି ପାଣିରେ କଷାଯାଏ । ଗଣ୍ଡି ମଝିର କାଠଟିକୁ ଦଉଡ଼ି ଓ ଠେଙ୍ଗାଦ୍ୱାରା ମନ୍ଥି ମନ୍ଥି ବାହାର କରାଯାଏ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହା ବାଉଁଶରେ ମଧ୍ୟ ତିଆରି ହେଇଛି । ପୂର୍ବ କାଳରେ ରାଜା ମହାରାଜାମାନେ ବଣଭୋଜି କରିବାକୁ ଗଲେ ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତରେ ଆସର ଜମାଉଥିଲେ ।  ଯେଉଁଠାରେ ସଙ୍ଗୀତ ଆସର ହେବା ସ୍ଥିର ହୁଏ, ବୃକ୍ଷତଳେ ହେଉ ବା ସଙ୍ଗୀତ ମଣ୍ଡପ ଉପରେ ହେଉ, ଢୁମ୍ପାଟିକୁ ଦଉଡ଼ିରେ ଓହଳାଯାଏ । ଆଠ ଦଶଜଣ ଲୋକ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର କାଠଖଣ୍ଡର ଶେଷ ଭାଗରେ ପିତ୍ତଳ ଘାଗୁଡ଼ି ସଂଯୋଗ ଥିବା ବାଡ଼ିଧରି ଢୁମ୍ପା ଯନ୍ତ୍ର ଉପରେ ଆଘାତ କରନ୍ତି । ଜଣେ କିମ୍ବା ଦୁଇଜଣ ସଙ୍ଗୀତ ଗାନ କରନ୍ତି । ଏହି ଆସରରେ ହେବା ସଙ୍ଗୀତର ମାଦକତା ଏତେ ଯେ ଲୋକ ଦିନରାତି ନ ଜାଣି ଶୁଣୁଥାନ୍ତି ।

କବି: ବଳଦେବ ରଥ (ଜାଈଫୁଲ ଢୁମ୍ପା)

କରୀଗତି ଚାନ୍ଦମୁହିଁ,
କରି ଗତି ରସେ ରଜନୀ ପୁହାଏ,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, ତୋ ରୂପ ଲାବଣ୍ୟ ଚାହିଁ । ୧ ।

ଖରପରଶୁମୋହନା,
ଖଣ୍ଡପରସା ବଚନକୁ କହ,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, ଖଣ୍ଡ ହୃଦୟ ବେଦନା । ୨ ।

ଗିରୀଷମ କାଳେ ଧନ,
ଗିରିସମ କୁଚେ ଲେପି ଚନ୍ଦନ,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, କରୁଥାଉ ଆଲିଙ୍ଗନ । ୩ ।

ଘନସାର ମୋ ହୃଦରୁ,
ଘନସାରକେଶୀ ଝାଡି଼ ଦେଇ କରି,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, ଗାଢେ଼ ଆଲିଙ୍ଗନ କରୁ । ୪ ।

ନାଗରମଣିକି ତତେ,
ନାଗମଣିକୁମ୍ଭସ୍ତନା ସମାନ ରେ,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, ହୋଇବେ ନୋହେ ପରତେ । ୫ ।

ଚନ୍ଦ୍ରମୁହୀଁ ପ୍ରାଣଧନ,
ଚନ୍ଦ୍ର ମୁହିଁ ଚାଳି ରତି କଲା କାଳେ,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, ଶୀତ୍କାରେ ଭଜୁ ଅଜ୍ଞାନ । ୬ ।

ଛାଇ ବିପରୀତ ମୋର,
ଛାଇଟି ପରାଏ ଦେହକୁ ନ ଛାଡେ଼,
ଜାଈଫୁଲ ରେ, ସେରୂପେ ଥିବି ପାଶର । ୭ ।

ଜାତୀକରଜା ସୁକେଶୀ,
ଜାତିକର ଦିବ୍ୟହୀରକ ସୁଦନ୍ତୀ,
ଜାଈଫୁଲରେ, ଚନ୍ଦ୍ରଚନ୍ଦ୍ରମା ସୁହାସୀ । ୮ ।
               

କବି: ବଳଦେବ ରଥ (ଛୋଟ ଢୁମ୍ପା/ନିଆଳୀ ଢୁମ୍ଫା)

ତୋ ଚାରୁ ଚାହାଣି ଚାହିଁ,
ମରି ତୁ ଆବୁର ସାରି ପକା ପଛେ, ମୋ ନିଆଳୀ,
ମୋ ଦେହ ତ ସହୁ ନାହିଁ। ୧ ।

ଦିଅ ଯେତେ ଇଚ୍ଛା ଦଣ୍ଡ,
ଝୁମି କାମ ସଙ୍ଗେ ଝୁଣି ଦେବି ସିନା, ମୋ ନିଆଳୀ,
ଝଲି ଝଲମଲ ଗଣ୍ଡ। ୨ ।

ହେବୁଟି କି ଶିରଗଭା,
କାଳ ସହୁନାହିଁ ବାଳମୃଗଦୃଶା, ମୋ ନିଆଳୀ,
ନୂଆ ବିକଶିତ ଶୋଭା। ୩।

ତୋହ ପରି ତୁହି ସିନା,
ବିଜେ କଲା ପୁରେ ପୁରି ରହିଥାଏ, ମୋ ନିଆଳୀ,
ବନଜ-ବନ-ବାସନା। ୪ ।

ଅଛି ଯେବେ ଅନୁକମ୍ପା,
କାତି ଝିଙ୍କି ପଛେ ଛାତିରେ ପ୍ରହାର, ମୋ ନିଆଳୀ,
ହୀରା ବୁଲାକି ନ କମ୍ପା। ୫ ।

ପାସୋର ବାସର ଲାଜ,
ପଛକୁ ପକାଇ ନ ଦେଲେ ନ ଚଳେ, ମୋ ନିଆଳୀ,
ବିଧି ନିଷେଧକୁ ଆଜ। ୬ ।

ତୋ କୁଚ ତ କରକଶ,
ସବୁ ଗୁମାନ ଆଉ କେତେବେଳକୁ, ମୋ ନିଆଳୀ,
ଥରେ ମୋହ କରେ କଷ। ୭ ।

ଚୁମ୍ବନେ କଲେ ଶରଧା,
ଚରଣଠାରୁ କବରୀଯାଏ ତୋର, ମୋ ନିଆଳୀ,
କାହିଁ ପୂରି ନାହିଁ ସୁଧା। ୮ ।

ଚତୁରଦଶ ଭୁବନେ,
ରସବତୀ ଚକ୍ର ଚୁଡ଼ାମଣି ବୋଲି, ମୋ ନିଆଳୀ,
ତୋ ବିନା ଆନେ ନ ମାନେ। ୯ ।

କାହିଁକି ଚାଲୁ ତୁ ତଳେ,
ଘାଣ୍ଟି ହେଉଅଛି କଣ୍ଠୀରବମଧ୍ୟ, ମୋ ନିଆଳୀ,
ମୋ ମନଯାକ ବିକଳେ। ୧୦ ।

ଆନ ନାହିଁ ତୋର ବିନା,
ଅଷ୍ଟଦୁର୍ଗଧରାବର ଆରେ ଧୀରା, ମୋ ନିଆଳୀ,
ତୋହର ଅଧୀନ ସିନା। ୧୧ ।
               
ଧୀରେ ଧୀରେ ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତ ବିରଳ ହୋଇଗଲାଣି । ଅଧୁନା ଏହି ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତକାର କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଦିଗପହଣ୍ଡି ଠାରେ ରହିଛନ୍ତି । ଏହାର ପ୍ରମୁଖ ଗୁରୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୁରୁ ପ୍ରଦୀପ ରଥ, କାଳିନ୍ଦୀ ଚରଣ ରଥ ଓ ଗଙ୍ଗାଧର ଦାଶ ଅନ୍ୟତମ । ଏହି ଢୁମ୍ପା ସଂଗୀତ ରାଜୁଡା ସମୟରେ ଖଣ୍ଡପଡା, ନୟାଗଡ଼, ଦଶପଲ୍ଲା, ରଣପୁର, ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି, ବଡମ୍ବା ଇତ୍ୟାଦି ଗଡଜାତମାନଙ୍କରେ ରାଜକୀୟ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲୋକଗୀତର ସମ୍ମାନ ଲାଭ କରିଥିଲାବେଳେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସରକାରଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଗୋଚର ହେଉନଥିବା ଏକ ବିଡମ୍ବନାର ବିଷୟ । ଗଡଜାତର ଏହି ଲୁପ୍ତପ୍ରାୟ ଲୋକ-କଳାକୁ ଜୀବିତ ରଖିବାର ଦାୟିତ୍ବ ଓଡିଶା ସରକାରଙ୍କର ସଂସ୍କୃତି ବିଭାଗ ଦୃଷ୍ଟି ଦେବା ବିଧେୟ ।