ଉପସ୍ଥାପନା: ଶିଶିର ସାହୁ ମନୋଜ
ଆଜି ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଗଞ୍ଜାମ କୁହାଯାଉଛି, ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଏହି ଅଞ୍ଚଳ କଳିଙ୍ଗ, କଙ୍ଗୋଦ ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲା । ୧୮୦୬ ମସିହାରେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା ଗଠନ ବେଳେ ଏହାର ସୀମା ଥିଲା ପୂର୍ବରେ ମାଣିକପାଟଣାଠାରୁ ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମରେ ମୋପଂଜା ବନ୍ଦର ଅର୍ଥାତ ନାଗାବଳୀ ନଦୀ ମୁହାଣ, ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନର ଆନ୍ଧ୍ର ଶ୍ରୀକାକୁଲମ ସହର ନିକଟଵର୍ତ୍ତୀ ।
୧୯୩୬ ମସିହାରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଉତ୍କଳ ଗଠନ ବେଳେ ମୂଳ ତଥା ପ୍ରାକୃିତିକ ଗଞ୍ଜାମ ଅଞ୍ଚଳକୁ କଳିଙ୍ଗଖଣ୍ଡ, ମାଳଖଣ୍ଡ ଏବଂ ପୂର୍ବଖଣ୍ଡ ନାମରେ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ସେଥିମଧ୍ଯରୁ କଳିଙ୍ଗଖଣ୍ଡ ଆନ୍ଧ୍ର ଶ୍ରୀକାକୁଲମ୍ ଅଞ୍ଚଳ ପରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଗଲା। ମାଳଖଣ୍ଡ ଆସିକା ଭଞ୍ଜନଗର ଅଞ୍ଚଳ ଓ ପୂର୍ବଖଣ୍ଡ ପୁରୁଷୋତ୍ତମପୁର କୋଦଳା ଅଞ୍ଚଳ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେରେ ଏଵେ ବି ରହିଛି ।
ପ୍ରାଚୀନ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥା ଭୌଗୋଳିକ ଗଞ୍ଜାମ ଅଞ୍ଚଳର ଆୟତନ ଥିଲା ୨୧ ହଜାର ୨୮୧ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର । ବହୁ ବିଭକ୍ତି ପରେ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଗଞ୍ଜାମର ଅବଶିଷ୍ଟ ଆୟତନ ମାତ୍ର ୮ହଜାର ୭୦୬ ବର୍ଗ କି.ମି. ରହିଯାଇଛି ।ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶାର ସାମୁଦ୍ରିକ ଉପକୂଳର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ୪୭୬ କି.ମି । ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଗଞ୍ଜାମର ଉପକୂଳ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ୭୦ କି.ମି.। ମୂଳ ଗଞ୍ଜାମର ଉପକୂଳ ଥିଲା ୧୩୦ କି.ମି। ଏଭଳି ସାମୁଦ୍ରିକ ବେଳାରେ ଚିଲିକା ମୁହାଣ, ରମ୍ଭା, ସୁବଳୟା, ପଥରା, ପାଲୁରୁ, ଗଞ୍ଜା, ମନ୍’ସୁର କୋଟା, ଗୋପାଳପୁର, ମନ୍ତ୍ରିଡିସୁନପୁର, ବାରୁଆ, ପୁଣ୍ଡି, ନୁଲ୍ରେଉ (ସୂତାହାଟ), ବିମିଳିପାଟଣା ମୋପଂଜା ବନ୍ଦର ଆଦିରେ ପ୍ରାକୃତିକ ପୋତାଶ୍ରୟମାନ ଥିଲା ।
ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ରିଟିଶ ଇଣ୍ଡିଆ ନେଭିଗେସନ୍ କମ୍ପାନୀର ଜାହାଜମାନ ଏହିସବୁ ବନ୍ଦରରେ ବେପାର ବଣିଜ କରୁଥିଲା । ଦ୍ଵିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ମୋପଂଜା ବନ୍ଦର ଉପରେ ବୋମା ମାଡ ଯୋଗୁଁ ଗୋପାଳପୁର ବନ୍ଦର ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।
(ପ୍ରାଚୀନ ଗଞ୍ଜାମର ନୌଵାଣିଜ୍ଯ ପରମ୍ପରା, ଡ. ଅନନ୍ତରାମ କର)