ଲେଖା: ଶିଶିର ସାହୁ ମନୋଜ
ଓଡ଼ିଆଭାଷା ଵିଷୟରେ ଅଜ୍ଞ ଲୋକେ ଵନେଇଵା ଶବ୍ଦକୁ ଏକ ହିନ୍ଦୀରୁ ଆନିତ ଶବ୍ଦ ମନେ କରନ୍ତି ଯେହେତୁ ତାଙ୍କ ଅଞ୍ଚଳରେ ବନେଇବା, ଵନିଵା ଆଦି ଶବ୍ଦ ବଦଳରେ କରିବା, ତିଆରି କରିଵା ଓ ଗଢ଼ିଵା ଆଦି ଶବ୍ଦ ଚଳେ କିନ୍ତୁ ଚର୍ଯ୍ୟାଗୀତି ଓ ସାରଳା ମହାଭାରତରେ ଏ ଶବ୍ଦର ପ୍ରାଚୀନ ରୂପ ମିଳୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଏକ ହିନ୍ଦୀ ଅନୁକରଣ ଶବ୍ଦ କହିଵା ଅସଙ୍ଗତ ହେବ ।
ସାରଳା ମହାଭାରତରେ ଵନେଇଵା ଅର୍ଥରେ ବନାଵନ୍ତି ଶବ୍ଦ ଵ୍ୟଵହୃତ । ଏହି ବନାଵନ୍ତି ଶବ୍ଦରେ ଥିଵା ଅଵର୍ଗ୍ୟ ‘ଵ’ ର ଗୁଣ ହେଲା ଏହା ସ୍ୱରଵର୍ଣ୍ଣରେ (ଅ, ଆ, ଇ, ଉ, ଓ, ଏ) ପରିବୃତ ହୋଇଥାଏ ତେଣୁ ବନାଵନ୍ତି ଶବ୍ଦରେ ଅଵର୍ଗ୍ୟ ‘ଵ’ ଵର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱରଵର୍ଣ୍ଣ ‘ଅ’ରେ ପରିଣତ ହୋଇଯାଇ ‘ବନାଅନ୍ତି’ ହୋଇ ଶେଷରେ ଶବ୍ଦରୁ ସ୍ୱରଵର୍ଣ୍ଣ ଲୁପ୍ତକରଣ ନିୟମାନୁସାରେ ‘ଅ’ ଲୁପ୍ତ ହୋଇ ‘ବନାନ୍ତି’ ଶବ୍ଦରେ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଅଛି ।
~ ଅନ୍ଯ ଭାରତୀୟ ଭାଷାରେ ଵନିଵା ସହ ସମଦ୍ଧୃତ ଶବ୍ଦ ~
ସୌରସେନୀ ପ୍ରାକୃତରେ ଏହା *???? (*vaṇadi), ପାଲି ପ୍ରାକୃତରେ ଵଣତିଂ, ସଂସ୍କୃତରେ वनति (vánati) ଓ वनोति (vanóti) ଭାଵେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ।
ପ୍ରାକୃତର ଏ ଶବ୍ଦ ଆଧୁନିକ ଭାରତୀୟ ଭାଷାରେ ଵିଭିନ୍ନ ରୂପ ହୋଇଅଛି । ଯଥା
୧. ହିନ୍ଦୀ— बनना (ban’na)
୨. ନେପଳୀ—बन्नु (bannu)
୩. ପଞ୍ଜାଵୀ—ਬਣਨਾ (baṇnā, ବଣ’ଣା)
୪. ଗୁଜରାଟୀ—બનવું (banvũ, ଵନଵୁଁ),
୫. ବଙ୍ଗାଳୀ—বনা (bôna, ଲିଖିତ-ବନା,କଥିତ-ବୋନା).
~ ଵନିଵା ଶବ୍ଦର ଵିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ~
ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଭାଷାକୋଷରେ ଵନେଇଵାକୁ ଵନିଵା କ୍ରିୟାର ଣିଜନ୍ତ ରୂପ ଏଵଂ ଵର୍ଣ୍ଣନା ଶବ୍ଦ ସହିତ ସମଧୃତ ବୋଲି ମତ ଵ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
ଵନେଇଵା ଶବ୍ଦର ଭାଷାକୋଷରେ ଥିଵା ଅର୍ଥ
୧. ଵନିଵା
୨. ପରିଵା ଆଦି ରାନ୍ଧିଵା ନିମନ୍ତେ କାଟିଵା
୩. ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଵା (ଦିନ ହରୁ ସୁମ ଝରା ବନାଇ ବନାଇ । କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ସଙ୍ଗୀତ)
୪. ନିର୍ମାଣ କରିଵା (ଯମୁନା ଵାହିନୀ ତଟରୁହ ବନୀ ଅବନୀ ବନାଇ ଵାରରେ । କବିସୂର୍ଯ୍ୟ: କିଶୋରୀ ସଙ୍ଗୀତ ।)
୫. ପରିଣତ କରାଇଵା (ଯଥା—ଭଲଲୋକଙ୍କୁ କଥାରେ ସେ ଚୋର ବନାଇ ଦେଲା ।)
୬. (ସଂ. ବିନ୍ଯାସ) ସଜାଇଵା; ସଜ୍ଜିତ କରିଵା (ବନାଇ ଚୁଳ କୁସୁମେ ଚନ୍ଦନ ଲେପନ । ଭଞ୍ଜ. ବୈଦେହୀଶବିଳାସ ।)
ସେଇଭଳି ଵନିଵା ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି
କ. ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ମାତ୍ରା ଯୋଗ କରିଵା (ସଂ. ଵର୍ଣ୍ଣଯୋଜନ)
ଖ. ଶବ୍ଦସ୍ଥ ଅକ୍ଷରମାନଙ୍କର ଵର୍ଣ୍ଣମାନ ଵିଶ୍ଳେଷଣ କରିଵା; ବନାନ କରିଵା
ଗ. ନିର୍ମିତ ହେଵା (ଯଥା—ତାଙ୍କର ଗୋଟାଏ ଦୋମହାଲା କୋଠା ବନୁଛି)
ଘ. ଦୁଇ ଜଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଭାବ ଥିଵା; ପଟିଵା(ୟଥା—ସ୍ୱାମୀ ଓ ଭୃତ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘଡ଼ିଏ ସୁଦ୍ଧା ବନିଲା ନାହିଁ)
ଙ. ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଵା
ଚ. ବର୍ଣ୍ଣିଵା; ଗାଳିଦେଵା; ବକିଵା; ବକାବନା କରିଵା
ଛ. (ଛାତ୍ରକୁ) ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣରେ ସ୍ୱରମାତ୍ରା (ଆକାର, ଇକାର ଆଦି) ଯୋଗ କରିଵାକୁ ଶିକ୍ଷା କରିଵା
ଜ. ଶବ୍ଦରେ ଥିଵା ସ୍ୱରଯୁକ୍ତ ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣକୁ ଵିଶ୍ଳେଷଣ କରିଵା
ଝ. ହୁଷ୍ଟ-ପୃଷ୍ଟାଙ୍ଗ ହେଵା
ଓଃ. (ଫଳାଦି) ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଵା
ଟ. ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ଶୋଭିତ ହେଵା
ଠ. ପରିଣତ ହେଵା (ଯଥା—ସେ ମୋ ମୁରବ୍ବୀ ବନିଛନ୍ତି।)
ଡ. ଫଳତଃ ଵା କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅମୁକର ସ୍ୱରୂପ ଧାରଣ କରିଵା; ପାଲଟିଵା; ରୂପେ ପରିଣତ ହେଵା ((କନ୍ଦର୍ପର) ଷଷ୍ଠଵାଣ ବନିଲେ ସେ ମୁରଲୀଧର। କବିସୂର୍ଯ୍ୟ—ରତ୍ନାକର ଚମ୍ପୂ।)
ପୁଣି ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳରେ ଵନିଵା ଶବ୍ଦର ଦୁଇଟି ଅତିରିକ୍ତ ଅର୍ଥ ରହିଛି, ଯଥା;
୧. ଠିକ୍ ହେଵା
୨. (ବନିବା ?)ଆସିଵା; ପଇଟିଵା …
ଆମ ଭାଷାରେ ପାଞ୍ଚଟି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମୂଳରୁ ବନିଵା ଶବ୍ଦ ଆସିଅଛି ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ନୁହେଁ ପାଞ୍ଚଟି ବନିଵା ଶବ୍ଦ ରହିଛି ।
ବନିଵା ଶବ୍ଦର ପ୍ରୋକ୍ତ ଅର୍ଥଗୁଡ଼ିକର ଵିଶ୍ଲେଷଣରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଆମଭାଷାରେ ଗୋଟିଏ ନୁହେଁ ଵରଂ ପାଞ୍ଚୋଟି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଦିଗରୁ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ଵନିଵା ଓ ବନିବା ଶବ୍ଦ ଚଳୁଅଛି ।
ନିମ୍ନରେ ସେ ଵିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା:
■ ୧. ଵଣତିଂ ଓ ଵନତି ସହିତ ସମଧୃତ – ଵନିଵା;
(ପରିଵା ଆଦି ରାନ୍ଧିଵା ନିମନ୍ତେ କାଟିଵା, ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଵା, ନିର୍ମାଣ କରିଵା, ପରିଣତ କରାଇଵା ଆଦି ଅର୍ଥରେ; ଏହାର କ୍ରିୟାର ଣିଜନ୍ତ ରୂପ ହେଉଛି ଵନେଇଵା )
■ ୨. ଵର୍ଣ୍ଣନା ଶବ୍ଦ ସହିତ ସମଧୃତ-ଵନିଵା;
(ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣରେ ସ୍ୱରଵର୍ଣ୍ଣର ମାତ୍ରା ଯୋଗ କରିଵା ଵା ଵର୍ଣ୍ଣଯୋଜନ କରିଵା, ଶବ୍ଦସ୍ଥ ଅକ୍ଷରମାନଙ୍କର ଵର୍ଣ୍ଣମାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିଵା; ବନାନ କରିଵା, ଵର୍ଣ୍ଣନା କରିଵା, ଵର୍ଣ୍ଣିଵା; ଗାଳିଦେଵା; ବକିଵା; ବକାବନା କରିଵା, ଛାତ୍ରକୁ ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣରେ ସ୍ୱରମାତ୍ରା (ଆକାର, ଇକାର ଆଦି) ଯୋଗ କରିଵାକୁ ଶିକ୍ଷା କରିଵା, ଶବ୍ଦରେ ଥିଵା ସ୍ୱରଯୁକ୍ତ ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣକୁ ଵିଶ୍ଳେଷଣ କରିଵା ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଥରେ )
■ ୩. ବିନ୍ୟାସ ସହିତ ସମଧୃତ ଯାହାର ଅର୍ଥ– ସଜାଇଵା; ସଜ୍ଜିତ କରିଵା ଓ ସମ୍ଭଵତଃ “ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ଶୋଭିତ ହେଵା” ଅର୍ଥଟି ଏହା ସହିତ ସମ୍ୱନ୍ଧିତ ଅଟେ । ଏହା ହିନ୍ଦିରେ ବି ପ୍ରଚଳିତ ଓ ଵନ୍ ଠନ୍’କେ କହିଲା ଵେଳେ ଉକ୍ତ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରେ ।
ଏତଦ୍ ଵ୍ୟତୀତ କଳିଙ୍ଗର ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳରେ ‘ବନିବା’ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଚଳିତ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ଯେପରି କି;
୧. ଠିକ୍ ହେଵା = ‘ବନେ’ରୁ ବନିବା ହୋଇଥିଵା ସମ୍ଭଵ ଭଲ>ବନ>ବନେ; ’ଭ’ ଵର୍ଗ୍ୟରେ ‘ବ’ରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ, ’ଲ’ ଵର୍ଣ୍ଣ ବି ପରିବୃତି ନିୟମାନୁସାରେ ‘ନ’ରେ ପରିଣତ ହୁଏ)
୨. ବନିବା: ଆସିଵା; ପଇଟିଵା = ଏହି ଅର୍ଥରେ ବନିବା ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ମୌଳିକ ନା କୌଣସି ଜନଜାତୀୟ ଭାଷାର ଶବ୍ଦରୁ ପ୍ରଭାଵିତ ତାହା ଗଵେଷଣା କରିଵାର ଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ।
~ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଵନେଇଵା ଶବ୍ଦର କେତେକ ଵିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗ ~
୧. ଚାହିଁ ଜଳକା ଵନେଇଵା ― କୌଣସି ଵ୍ୟକ୍ତିକୁ ଆଖି ଆଗରେ ଠକାଇଵା
୨. ନଖ ଵନେଇଵା ― ନଖ କାଟିଵା
୩. ମାରି ସାଵାଡ଼୍ ଵନେଇଵା ― ମାରି ଦ[ଥ]ଣ୍ଡା କରିଵା, କୌଣସି ଵ୍ୟକ୍ତିକୁ ବହୁତ ମାରି ଜବତ୍ କରିଵା
୪. ରଫୁ ଵନେଇଵା ― ଓଲୁ ବନେଇଵା, ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଵା, ପରାସ୍ତ ହେଵା
୫. ସାରା ଵନେଇଵା ― କୌଣସି ଵ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦଣ୍ଡଦ୍ଵାରା ପରାସ୍ତ ଵା ହତଵୀର୍ଯ୍ୟ ଵା ଅସହାୟ କରିଵା
~ ଓଡ଼ିଆଭାଷାରେ ଵନିଵା ଶବ୍ଦର କେତେକ ଵିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗ ~
୧. ଓଲୁ ଵନିଵା — ଠକାମିରେ ପଡ଼ିଵା
୨. ବମ୍ ଵନିଵା ― ହୃଷ୍ଟ ପୁଷ୍ଟ ହେଵା; ସ୍ଥୂଳକାୟ ହେଵା
୩. ବିଧି ଵନିଵା ― ଦୁଇ ଵା ଏକାଧିକ ଵ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତର ଵା ମନର ମେଳ ହେଵା [ଯଥା, ତାଙ୍କର ମୋର ଵିଧି ଵନୁ ନାହିଁ। ]
୪. ଭକୁଆ ଵନିଵା ― ପ୍ରତାରିତ ହେଵା; ଠକାମିରେ ପଡ଼ିଵା, ବିସ୍ମିତ ହେଵା; ଅଵାକ୍ ହେଵା
୫. ମିଛୁଆ ଵନିଵା ― ମିଛୁଆ ହେଵା, ନିଜର କଥାର ଅସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହେଵାଦ୍ଵାରା ମିଥ୍ୟାଵାଦୀ ପ୍ରତିପନ୍ନ ହେଵା; ନିଜର କଥା ଫଳରେ ନ ଘଟିଵା ଯୋଗୁଁ ଅପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଵା,ନିଜର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ରକ୍ଷା କରିଵାକୁ ଅସମର୍ଥ ହେଵା ।
୬. ଶଣ୍ଡ ଵନିଵା (ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ) ― କୌଣସିଠାରେ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ଦଳପତିରୂପେ ଅଧିକାର ବିସ୍ତାର କରିଵା (ଷଣ୍ଢ ବନିଵା) ।
୭. ଶିଶୁପାଳ ଵନିଵା ― ଶିଶୁପାଳିଆ ହେଵା ।
୮. ଶୋଧି ଵନିଵା — ଶୋଧିର ଧାଡ଼ିମାନ ଭୁମିରେ ଲେଖି ଶୋଧି ପଡ଼େ ଇତ୍ୟାଦି ବୋଲିଵା
୯. ହଦ୍ଦ୍ ଵନିଵା — ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ ହେଵା, ନିଜର ପରାକ୍ରମର ଵା ବୃଦ୍ଧିର ଶେଷ ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚିଵା; କିଂକିର୍ତ୍ତଵ୍ୟମୁଢ଼ ହେଵା
ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ଵନିଵା ଓ ଵନେଇବା ଶବ୍ଦ ଓଡ଼ିଆଭାଷାରେ ବହୁପ୍ରଚଳିତ ପୁଣି ଆନ ଭାରତୀୟ ଭାଷା ଅପେକ୍ଷା ଓଡ଼ିଆରେ ଏହାର ଵିଭିନ୍ନ ମୂଳରୁ ନାନାଵିଧ ଅର୍ଥ ରହିଛି । କିଛି ଅଳ୍ପଜ୍ଞ ଓଡ଼ିଆ ତାଙ୍କ ଅଞ୍ଚଳର କଥିତ ଭାଷାରେ ‘ଵନିଵା’ , ‘ବନିବା’ ଓ ‘ଵନେଇଵା’ ଆଦି ଶବ୍ଦ ଚଳୁନଥିଵାରୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକୁ ହିନ୍ଦି ଅନୁକୃତ ମନେକରିଵା ନିହାତି ଅଵାନ୍ତର, ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ କଥା ଅଟଇ ।
©ଶିଶିର ସାହୁ ମନୋଜ